Οι Αντιγόνες

Μετάφραση: Π. Μπουρλάκης Β. Μάστορης
Εύδοξος: 12603195
ISBN: 978-960-219-110-4
Σελίδες: 495
Διαστάσεις: 17×23 εκ

Κριτικές – Δημοσιέυματα

Με τη μεγάλη διορατικότητά του και τη μοναδική διεισδυτικότητα της σκέψης του, ο Στάινερ επισημαίνει ότι η Αθήνα του 5ου αιώνα σηματοδοτεί το αποκορύφωμα του ανθρώπινου πνεύματος στις φιλοσοφικές, ποιητικές και πολιτικές πραγματώσεις. Επισημαίνει ακόμη ότι κάθε επαναφορά σε ελληνικό μύθο αντιπροσωπεύει επαναπατρισμό, παλιννόστηση, επιστροφή στο ξέφωτο όπου φανερώθηκε το είναι, στο Lichtung του Χάιντεγκερ, και ότι η κλασική Ελλάδα έχει καθορίσει ουσιαστικά το πεπρωμένο του δυτικού ανθρώπου.
Ολόκληρος ο τόμος διατρέχεται από το αγωνιώδες ερώτημα: Γιατί αυτή η αδιάκοπη επιβολή των ελληνικών μύθων, και ιδιαίτερα της Αντιγόνης, στη φαντασία της Δύσης; Υπάρχουν πάνω από τριάντα όπερες με θέμα την Αντιγόνη, μεταξύ των οποίων του Χάιλντερλιν, που τη μελοποίησε ο Καρλ Ορφ, του Κοκτό, που τη μελοποίησε ο Αρθουρ Χόνεγκερ, παρτιτούρες του Μέντελσον και του Σαιν-Σανς, άπειρα θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων του Ανούιγ, του Μπρεχτ, του Αντρέ Ζιντ, του Βίλμπραντ, καθώς και νουβέλες, όπως αυτή του Ρολφ Χόχουτ.
Ο Στάινερ επανέρχεται πολλές φορές στο ερώτημά του. Γιατί μόνον ο ελληνικός μύθος στη δυτική φιλοσοφία, στη διαμόρφωση της δυτικής πολιτικής σκέψης; Και γιατί δεν υπάρχουν επαναλήψεις στο έργο του Σαίξπηρ; Αναζητώντας απάντηση, διατρέχει όλες τις φιλοσοφικές απόψεις, από τον Αριστοτέλη και τους προσωκρατικούς έως τον Εγελο και τον Χέγκελ, τον Νίτσε, τον Μαρξ, τον Σέλεϊ, τον Σίλερ, τον Κίρκεργκορ, τον Γκαίτε, τον Χάιντεγκερ. Διατρέχει τις θεωρίες του Γιουνγκ και του Φρόιντ, τις ερμηνείες που έδωσαν στους αρχαίους μύθους σε σχέση με τα πρωταρχικά στοιχεία των υποσυνειδησιακών πεδίων, με τα αρχέτυπα, με τα σύμβολα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι η φροϋδική ψυχανάλυση αντλεί την επιχειρηματολογία της από τα αρχέτυπα των ελληνικών μύθων, οι οποίοι έδωσαν στους δυτικούς πολιτισμούς τους κώδικες των συμβόλων και τη δυναμική μιας υπερβατικής ερμηνείας. Τα πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας είναι τα αρχέτυπα του μύθου, ενώ τα πρόσωπα της σαιξπηρικής τραγωδίας είναι πρόσωπα του ιστορικού χρόνου. Και η επιστροφή μας στον ελληνικό μύθο, σημειώνει ο Στάινερ, είναι επιστροφή μας ρίζες.
Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου, kathimerini.gr

Δεν είναι τυχαίο που η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή έχει καταστεί καταγωγικό κείµενο της ευρωπαϊκής παιδείας. Θυµίζω απλώς, για να στηρίξω µε δυο κλασικά παραδείγµατα, ότι ο Εγελος στο θεµελιώδες βιβλίο του µε τις παραδόσεις στο πανεπιστήµιο, που συγκρότησαν οι µαθητές του από τις σηµειώσεις τους µετά τον θάνατό του και τιτλοφορείται «Φιλοσοφία της Ιστορίας», στηρίζει την όλη θεωρία του πάνω στο κείµενο της «Αντιγόνης» σε µετάφραση του µεγάλου γερµανού ποιητή Χέλντερλιν. Αυτή εξάλλου τη µετάφραση χρησιµοποιεί και ο Μπρεχτ στο έργο του «Αντιγόνη του Σοφοκλή», που παίζεται µέσα σ’ ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως Εβραίων στη χιτλερική Γερµανία.
Αλλά και ο µεγάλος φιλόσοφος – ο τελευταίος µεγάλος – του εικοστού αιώνα Μάρτιν Χάιντεγκερ στηρίζει το βασικό του κείµενο της Φιλοσοφίας στην Ιστορία στο αριστουργηµατικό χορικό «το α’ στάσιµο της Αντιγόνης»: «Πολλά τα δεινά κι ουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει» (πολλά γεννούν το δέος· το µέγα δέος ο άνθρωπος γεννά).
Ενας, ίσως ο σηµαντικότερος εν ζωή σήµερα ευρωπαίος διανοούµενος, ο Τζορζ Στάινερ, που µας χάρισε το µεγαλειώδες έργο του «Οι Αντιγόνες» (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καλέντης), εξαντλεί όλα τα κείµενα (θεατρικά, λογοτεχνικά, ψυχολογικά, ψυχαναλυτικά, κοινωνιολογικά, νοµικά, θρησκειολογικά κ.τ.λ.) που πηγάζουν αµέσως ή εµµέσως από τις ιδέες και τα ήθη που συζητούνται στο σοφόκλειο κείµενο. Θυµίζω πάλι, για να έχουµε βάση συζήτησης, πως ο Εγελος είχε θεµελιώσει στο κείµενο που µνηµόνευσα παραπάνω τη θέση πως στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλή συγκρούονται δύο Δίκαια. Όχι, άρα, ένα Δίκαιο και µια Αδικία!
Οταν ο Στάινερ πριν από 30 χρόνια, το έχω µνηµονεύσει πάλι σε άλλο κείµενό µου, είχε προσκληθεί στους Δελφούς, στο πλαίσιο των αλησµόνητων συνεδρίων µε προσέλευση εκατοντάδων ξένων ειδικών (πρακτικών και θεωρητικών) πάνω στο αρχαίο δράµα (τα καταβρόχθισε και αυτά η οικονοµική κρίση), διάβασε ένα κεφάλαιο από το επονοµαζόµενο τότε και ανέκδοτο βιβλίο του «Οι Αντιγόνες». Οταν τελείωσε την ανακοίνωση, δέχτηκε ερωτήσεις. Και του θέσαµε αρκετές και ο αείµνηστος Τάσος Λιγνάδης και ο Βέλτσος και ο υπογραφόµενος. Σε µία από τις απαντήσεις του ο Στάινερ είπε το εξής αποκαλυπτικό: «Αγαπητοί έλληνες συνάδελφοι, πρέπει να σας εξοµολογηθώ κάτι µε όλη την ειλικρίνειά µου και όλο τον σεβασµό στην ιστορία των ιδεών που γεννήθηκαν σε αυτόν εδώ τον τόπο και σε αυτόν τον χώρο όπου ο θεός (Απόλλων), όπως λέγει ο Ηράκλειτος, µέσω της Πυθίας «ου λέγει, ου κρύπτει, αλλά σηµαίνει» (ούτε φανερώνει, ούτε αποκρύπτει την αλήθεια – αλλά µιλάει µε σήµατα που χρειάζονται αποκρυπτογράφηση, ερµηνεία), να σας οµολογήσω πως εγώ είµαι µε τον Κρέοντα, διότι ως Μεσοευρωπαίος έχω εµποτιστεί από τις αρχές και τα ηθικά και πολιτικά προτάγµατα του Κράτους Δικαίου. Εξάλλου και µόνο το όνοµα Κρέων που κατάγεται από το Κρείττων – Κράτιστος, εκτός από τις εκδοχές του επιθέτου Αγαθός, σηµαίνει τον Κραταιό, τον άνθρωπο της ισχύος, τον εκπρόσωπο του κράτους. Την Αντιγόνη, σας το οµολογώ, τη θαυµάζω, τη ζηλεύω, αλλά δεν την καταλαβαίνω, είναι έξω από τον αξιακό µου άξονα, έξω από τη φιλοσοφία του Κράτους Δικαίου».
Τότε ο Τάσος Λιγνάδης κι εγώ του αναγνωρίσαµε την τιµιότητα της οµολογίας του, του είπαµε πως κατανοούµε τον πυρήνα της παιδείας του, αλλά του τονίσαµε πως σε αυτήν τη χώρα βαφτίζουµε τα κορίτσια µας Αντιγόνες, πράγµα που αποδέχεται χωρίς αντιρρήσεις και η Εκκλησία, και πως είχαµε ηρωίδες της Αντίστασης Ηλέκτρες και Αντιγόνες! Ο σοφός εκείνος άνδρας, σχεδόν συγκινηµένος, µας είπε πως ζηλεύει και πως διευρύναµε προς απροσδόκητες πτυχές την έρευνά του. Και αυτό φάνηκε στο έργο του, όταν εκδόθηκε.
Εγραψα κάποτε, µε την ευκαιρία των πολλών παραστάσεων της σοφόκλειας τραγωδίας, πως δραµατουργικά η κόρη του Οιδίποδος έπρεπε νοµοτελειακά να καταλήξει στον θάνατο. Διότι µε οποιοδήποτε δραµατικό σχέδιο αν χρησιµοποιούσε την εξέγερσή της για να «εκβιάσει» τον Κρέοντα και την εξουσία, αν δοκίµαζε τα όρια της εθνικής αντοχής του ηγεµόνα αλλά και τα συναισθηµατικά του σύνδροµα, αν υπολόγιζε πως ο πατέρας του Αίµονος και µνηστήρος της επιθυµούσε έναν ευτυχισµένο γάµο και προσδοκούσε εγγόνια και δισέγγονα, έτσι ώστε να ευελπιστούσε πως θα λύγιζε και θα µετέβαλλε γνώµη, τότε το έργο θα ανήκε στις γνωστές στρατηγικές των αστικών ηθών.
Ο µόνος τρόπος για να πειστούµε πως η Αντιγόνη ήταν αποφασισµένη για όλα έπρεπε να έχει ως µόνο ακαταµάχητο επιχείρηµα: τον θάνατό της.
Ενας άνθρωπος, δυστυχώς, µόνο τότε γίνεται πειστικός (όταν είναι αποφασισµένος να θυσιάσει τη ζωή του για τις ιδέες, τις πίστεις του, τις αξίες που ευαγγελίζεται). Και µόνο τότε, πάλι δυστυχώς, γίνεται σεβαστός.
Αυτό το λαϊκό: το ‘πε και το ‘κανε.
Θυµίζω πως απόψεις θεµελιωµένες πάνω στις έννοιες του Κράτους Δικαίου, όπως η αποκήρυξη της προδοσίας, της φιλοχρηµατίας, της παράβασης των νόµων, της διατάραξης της τάξης και της ειρήνης, της ανταρσίας, είναι διακηρύξεις του Κρέοντος και πολύ συχνά είναι τόσο αυτονοήτως αποδεκτές ώστε έγιναν θέµατα στις µαθητικές εκθέσεις και στις πανελλαδικές εισαγωγικές στα ΑΕΙ.
Ο Κρέων υπερασπίζεται το γραπτό δίκαιο, τις συνθήκες, τις συµφωνίες, τα µνηµόνια, τις δεσµεύσεις, τον ψυχρό ορθολογισµό των κανόνων, των νόµων και των θεσµών.
Η Αντιγόνη παλεύει και πεθαίνει, και το εννοεί, για τα άγραφα προτάγµατα µιας βαθιάς ριζωµένης παράδοσης. Και ο Χορός του Σοφοκλή χαρακτηρίζει την πράξη της σεβαστή µεν, αλλά ΑΥΤΟΝΟΜΗ. Πράξη ΕΣΧΑΤΟΥ ΘΡΑΣΟΥΣ που σκοντάφτει στο ψηλό βάθρο της ΔΙΚΗΣ.
Ο Ευρωπαίος Αµλετ αµφιβάλλει για όλα, όπως ο Καρτέσιος, και διστάζει να πεθάνει. Η Αντιγόνη δεν αµφιβάλλει για τίποτε και πεθαίνει µην αφήνοντας καµία υποψία για την ειλικρίνειά της.
Κώστας Γεωργουσόπουλος, tanea.gr

Αναστάσης Βιστωνίτης, Ένας μεταφυσικός Γαργαντούας, “Το Βήμα”/ “Βιβλία”, 28.7.2013